Zniewalająca Pamir Highway. Praktyczne informacje.

Marzenie o Pamir Highway wracało do mnie za każdym razem, kiedy przypadkiem wpadałem na relację z jakiegoś wyjazdu do Tadżykistanu. Słowa a przede wszystkim zdjęcia przedstawiające wszystko wokoło tej drogi śniły mi się długimi miesiącami. W końcu się udało i powiem Wam jedno – nawet te najlepsze fotografie nie oddają klimatu Pamiru. Tam zwyczajnie każdy musi pojechać!

Pamir – kompletny przewodnik

Mimo że z relacją nie dotarliśmy jeszcze do samego Pamiru, postanowiłem jednak wyprzedzić nieco fakty, gdyż dostawałem już zbyt dużo maili z prośbami o porady praktyczne dotyczące tadżyckiego Pamiru. Myślę, że wpis przypadnie do gustu zarówno planującym wyjazd do Tadżykistanu, jak i wszystkich, zwyczajnie ciekawych tej jednej z najbardziej znanych i najpiękniejszych widokowo dróg świata. 

Poniżej przedstawiam wszystko co w moim odczuciu może przydać się podróżującym przez Pamir.

Jakość drogi pamirskiej

Pamir Highway, czyli dosłownie – autostrada pamirska, to nazwa dość myląca, nieco nadana na wyrost. Kiedyś – droga w pełni asfaltowa, z każdym rokiem coraz bardziej pożerana jest przez bezlitosną naturę.

Sowieci, z obawy przed Afgańską inwazją utwardzili i w 1980 roku wyasfaltowali szosę, która przez długie lata znana była jedynie jako Jedwabny Szlak. Niestety od 35 lat drogi się nie remontuje, przez co obecność asfaltu jest dość mocno nieregularna. Asfalt ciągnie się czasem długimi kilometrami, niekiedy zaś znika na pół dnia. Przez lata, w wielu miejscach droga została także zniszczona przez skały i lawiny błotne. Tamże w miejsce asfaltu pojawia się niechlubna tarka, która czasem ciągnie się nawet kilkanaście, kilkadziesiąt kilometrów.

Odległości i dostępność jedzenia.

Tutaj wszędzie jest daleko.  Będąc na początku drogi, w Kalaikhum (jechaliśmy od strony Duszanbe) znaki pokazują: Rushan 180km, Chorog240km, Murgab 548km, Karakul 700 km. Jedynie Chorog jest większym miastem liczącym sobie 30.000 ludzi, reszta to miejscowości poniżej 3000. Pomiędzy nimi jest rozległe pustkowie i z rzadka pojawiające się małe wsie składające się z kilku domów. Poza tym surowe, suche góry i hulający pomiędzy nimi niesłychanie silny wiatr.

W lepsze jedzenie można zaopatrzyć się w Chorogu, albo dopiero w Murgabie. Z wiadomych przyczyn ceny są wyższe niż na nizinie, ale i tak nie jest drogo. Pomiędzy tymi miastami sklepy można znaleźć co kilkadziesiąt kilometrów w pomniejszych miejscowościach, jednak nie oczekujcie wielkiego wyboru produktów. Często jest tylko makaron, ryż, drożdże, wafle i kilka rodzajów całkiem niezłych cukierków. Hitem wyjazdu były sprzedawane praktycznie w każdym wiejskim sklepiku, produkowane w Polsce Snikersy! Nie ma to jak kupić 6000 kilometrów od domu batona z napisem: Snickers – i jedziesz DALEJ! Co jakiś czas, natrafić można też małe jadłodajnie (nazywane: stalowaj lub czajhana). Wybór jest także niewielki, ale zawsze można dostać tam czaj, smaczny pilaw i zupę z kawałkiem baraniny. Miejsca te są o tyle bezpieczne, że stołuje się w nich sporo ludzi i z racji na niewielki wybór dań, są one zawsze świeże! Żadna jelitówka Wam nie grozi.

Jedyny odcinek, gdzie mogą być problemy z wodą i jedzeniem to na północ od Langar (patrz mapa niżej), gdzie jedzie się przez przełęcz Kargusz, no i na odcinku Karakul – Sary Tasz.

Noclegi, zakwaterowanie.

Widoki wynagradzają jednak wszystkie niedogodności. Różnokolorowe formacje skalne, bielące się w oddali siedmiotysięczne szczyty, gdzieniegdzie spływające z góry potoki, pogwizdujące świstaki. Życie tutaj nie jest łatwe, o czym następny wpis, ale ludzie są niesłychanie gościnni i otwarci. Często oferują też noclegi z wyżywieniem. W dużej części większych miejscowości znajdują się Guesthouse/Homestaye, gdzie za 10-15 dolarów można się przespać i zjeść ciepły posiłek. Raczej nie liczcie na prysznic.

Bezpieczeństwo  w Pamirze.

Tak, jest. Pisałem już o tym w tekście: Sytuacja polityczna, historia i bezpieczeństwo w Tadżykistanie. Odwołałem się w tym wpisie także i do Pamiru, więc nie będę się powtarzał.

Jak wyrobić pozwolenie na wjazd w Pamir (GBAO)?

Aby wjechać do Pamiru potrzebne jest specjalne pozwolenie na wjazd do GBAO –  Górno Badachszański Autonomiczny Oblast. Jak i gdzie je można zdobyć opisałem w tekście: Wiza do Tadżykistanu i GBAO. Dodam jedynie, że bez pozwolenia nie ma co jechać. Podobno są tacy, których umiejętności pertraktacji pomogły dostać się do Górnego Badachszanu bez pozwolenia, a jedynie dzięki łapówkom, ale jest to dość ryzykowne. Po drodze, praktycznie na każdym rozwidleniu dróg znajdują się punkty kontrolne, gdzie dokładnie sprawdzana jest wiza i pozwolenia. Lepiej nie zgubcie tego świstka, bo może być problem – jednak z drugiej strony nie ma się co obawiać częstymi kontrolami. Takowe rozwidlenia zdarzają się raz na kilkadziesiąt, kilkaset kilometrów.

Dostępność paliwa

Mimo że jedziemy rowerem, także my potrzebujemy co jakiś czas benzyny do naszej kuchenki. Z benzyną ogólnie nie jest łatwo i dobrze jest się zaopatrzyć 0,5 litra ekstra, a jeśli jedziecie autem to koniecznie w jakiś kanister. Pomiędzy oddalonymi od siebie o 600 kilometrów Sary Tash a Chorogiem, znajduje się tylko jedna stacja paliw – w Murgabie. To tak jakby jechać z Gdańska do Krakowa i mieć możliwość zatankowania jedynie w Warszawie. Zapotrzebowanie jest jednak niewielkie, gdyż samochodów praktycznie tutaj nie ma. Mija nas zaledwie jedna maszyna na kilka godzin, maksymalnie do dziesięciu na dzień. Poza tym jest też kilka jeżdżących tędy na zachód chińskich tirów, które zapas benzyny wiozą jednak ze sobą.

Mekka rowerzystów z całego świata! 

Rower jest jednym z najczęściej spotykanych pojazdów na Pamirskiej drodze. Szczerze mówiąc nie wyobrażam sobie innego, równie dobrego środka transportu do poznawania Pamiru. Były dni, że spotykaliśmy więcej rowerzystów, aniżeli samochodów. Tylko jednego dnia trafiliśmy na parę koreańską, parę Francuzów i dwóch Polaków, od których dowiedzieliśmy się, że z naprzeciwka jedzie jeszcze jakiś Japończyk. W tym samym czasie minęło nas może z pięć, w porywach do sześciu samochodów.

Muszę przyznać, że z czasem zaczynało mnie to ciągłe zatrzymywanie się irytować, zwłaszcza kiedy z naprzeciwka nadjeżdżali kolejni skośnoocy Japończycy czy Koreańczycy, z którymi nijak nie można się porozumieć. Angielskiego nie znają praktycznie wcale, rosyjskiego też nie. Zadziwia mnie to, jak oni tutaj się porozumiewają?  Ja rozumiem, że na migi to dogadać się można z każdym, ale szczerze mówiąc nie wyobrażam sobie wyjazdu na drugi koniec świata, podczas którego, nie mógłbym się porozumieć z tubylcami. Tragedia.

Plusem tych spotkań w drodze jest natomiast możliwość wypytania tych nadjeżdżających z naprzeciwka, kiedy będzie jakiś sklep, strumień z wodą i jak wygląda dalsza trasa.

Którędy i gdzie jechać w Pamirze? Dwie trasy do wyboru.

Pamir można przejechać tylko dwiema drogami. Pierwszą (czerwony kolor), legendarną M41, drugą (fioletowy) wzdłuż rzeki Pandż i granicy z Afganistanem. Większość ludzi, których pytałem o opinie, a którzy mieli za sobą przejechanie obu tych dróg, polecało tę południową – czyli przez Iszkaszim. My także wybraliśmy tę drogę. Jechaliśmy od strony Duszanbe – czy tez widocznego na mapie Kalaikhum – od tej strony opisuję też trasę.

O ile asfalt dość regularnie pojawiał się aż do Chorogu, tak jadąc już do Iszkaszim i dalej do Aliczur trzeba uzbroić się w spore pokłady cierpliwości. Momentami, przed odbiciem od granicy z Afganistanem w stronę Aliczur i na wysokości przełęczy Kargusz, (już kilkanaście kilometrów przed Aliczur) na drodze zalegają nawet uniemożliwiające jazdę piaskowe zaspy.

Dlaczego lepiej jechać południem?  Prawdę mówiąc, trochę obawiałem się monotonii. Trasa cały czas ciągnie się wzdłuż rzeki Pandż, później rzeki Pamir. Jak to tak, jechać ponad tydzień wzdłuż rzeki? Przecież się zanudzę! – myślałem. Nic z tych rzeczy! Trasa jest bardzo urozmaicona, za każdym zakrętem widoki zmieniają się niczym w kalejdoskopie. Jest też dużo bardziej zielono niż na północnym odcinku! Dodatkowo praktycznie aż do Langar (moment odbicia od rzeki na północ do trasy czerwonej), praktycznie nieprzerwanie jedzie się pomiędzy kolejnymi maleńkimi wsiami. Dzieciaki nie pozwalają na nudę.

Jak dostać się w Pamir? Przejścia graniczne i ceny transportu.

Załóżmy, że nie chcecie jechać w Pamir rowerem. Z Duszanbe do Chorogu jest 600 kilometrów i można dojechać tam np. taksówką. Jedzie się 15-20 godzin (koszt 150 somoni = 100zł). Taksówki są zazwyczaj terenowymi samochodami mieszczącymi do 6-7 osób, czasem zdarzają się typowe busiki – marszrutki. Od biedy można próbować łapać je na stopa, jednak powodzenie takiej misji jest niewielkie. Praktycznie zawsze jadą one pełne, dodatkowo po sam dach (i na dachu) wypakowane są towarami. Zaraz za przejściem granicznym Bor Dobo – KyzylArt, na kompletnym odludziu, spotkaliśmy Polaka z Białegostoku. Od ponad godziny czekał na samochód. Niestety tym razem mu się nie udało, co oznaczało pewnie jakieś 1-2 godziny oczekiwania na kolejną szansę.

Nie znaczy to jednak, że autostopem w Pamir nie warto się wybierać. Nam z tej samej granicy udało się zabrać do Kirgistanu (do miasta Sary Tasz) ciężarówką. Wyjątkowo za darmo, bo warunki wynegocjowali za nas pogranicznicy. Normą jednak jest płacenie za autostopu, czytaj – wynajmowanie taksówki.

Dalej taksówką można jechać z Chorogu do Murgabu co zajmuje kolejne 8 godzin ( 350 km w cenie 120 somoni = 75 zł ). Zależnie od warunków pogodowych, trasa jest nieprzejezdna w okolicach stycznia-marca.

Jeśli zaś chcecie dostać się w Pamir z północy od strony Kirgistanu i przejścia na przełęczy Kyzylart, to proponuję szukać taksówki już w Osz. Cena 350 km transportu z Osz do Murgabu wynosi 150 somoni ( 100zł ). Dodam jeszcze, że przejście graniczne Karamyk jest zamknięte dla turystów. Jedyne opcje dostania się w Pamir to wspomniane – od strony Duszanbe, albo od strony Osz ( Sary Tasz ).

Pamiętajcie też, że jadąc marszrutkami czy też taksówkami w bardzo krótkim czasie, pokonuje się znaczne przewyższenia. Warto zrobić sobie gdzieś po drodze przerwę, zwłaszcza jadąc od strony Osz, gdzie na odcinku 300 kilometrów pokonujemy przewyższenie ponad 3200 metrów w pionie! Miejcie to na uwadze, choroba wysokościowa może zepsuć Wam wyjazd i zamiast jechać dalej w Pamir, będziecie musieli wracać na niziny. Znam takie przypadki.

Negocjuj ceny za marszrutki!

Bardzo ważne! Kierowcy taksówek (marszrutek) dzięki często odwiedzającym Pamir Niemcom i innym zamożnym Europejczykom, myślą, że każdy turysta ma worek z pieniędzmi. Jeśli widzą inne rysy twarzy od razu rzucają, nawet kilkukrotnie wyższą cenę. Przechodząc obok bazaru w Murgabie z ciekawości zapytałem ile kosztowałby transport jednej osoby (bez roweru) do Chorogu. W odpowiedzi usłyszałem 200 zł co jest ceną ponad dwukrotnie wyższą niż standardowa. Parsknąłem śmiechem i na pytanie kierowcy – No dobra, to ile dasz? – machnąłem ręką. Kiedy wracałem tą samą drogą, kierowca tym razem sam podbiegł do mnie i zaproponował 150 zł co i tak jest lekkim przegięciem. Myślę jednak, że po krótkich negocjacjach dałoby się zbić cenę do 120zł.

Zasięg sieci telefonów komórkowych + mobilny internet.

Jest ciężko. Poza większymi miastami – wypisanymi wyżej – zasięgu nie ma w ogóle. Jeśli chodzi o internet to można go złapać w Chorogu, Murgabie i w Iszkaszimie. Także lepiej poinformujcie znajomych i rodzinę, że przez jakiś czas może nie być z Wami kontaktu.

Wymiana walut w Pamirze

Raczej nie ma z tym problemów. Zawsze znajdzie się ktoś, kto wymieni nam dolary, jednak musimy liczyć się z zaniżonym kursem. Najlepiej wymieniać pieniądze w Chorogu i Murgabie. Są tam oficjalne kantory, a po niemal identycznym kursie (czasem i lepszym!) pieniądze wymieniają bazarowi sprzedawcy.

Jedyne o czym trzeba pamiętać dolary z tak zwanymi „wielkimi głowami” – czyli banknoty nowe. Starych dolarów niestety nigdzie w Azji Centralnej nie przyjmują, chyba, że w bankach. Także przed wyruszeniem w podróż nie zróbcie tego błędu co my i zaopatrzcie się we właściwe dolary! ;)

Najlepsza mapa Pamiru!

Na koniec kilka zdjęć z drogi Pamir Highway, ciekawe miejsca do zobaczenia oraz mapa Tadżykistanu, z naciskiem na Pamir. Bardzo ciężko znaleźć dobrą mapę Pamiru, ta poniżej jest najlepsza jaką kiedykolwiek widziałem. Nie mam pojęcia co to za produkcja, gdyż mapę dał nam sfotografować jeden ze spotkanych po drodze podróżnych, ale jest ona dość dobrej jakości więc myślę, że po powiększeniu nada się nawet do druku.

Na mapie naniesione są nawet najmniejsze miejscowości, a także zaznaczone przeróżne ciekawe miejsca. Są opisane poniżej banie, homestaye, muzea, czajhany, zamki, cytadele, petroglify, bazary, wodospady, jaskinie i wiele innych.

Polecam też wojskowe mapy sowieckie. Pisałem już o nich w tekście o praktycznych informacjach o Azji Środkowej. Tutaj rzucę tylko link do aplikacji na androida. Warto pobrać, są bardzo szczegółowe, jednak potrzebny jest internet aby z nich korzystać. Link do aplikacji.

Ciekawe miejsca w Pamirze. 

Pamir to przede wszystkim widoki. Nie da się wypisać „ciekawych miejsc do zobaczenia w Pamirze”, gdyż jest to jedno, wielkie ciekawe miejsce. Jest jednak kilka nie związanych bezpośrednio z górami miejsc, które warto odwiedzić. Teraz jednak zobaczcie sobie parę zdjęć.

Banie – czyli źródła termalne, publiczne łaźnie.

W większości płatne, jednak ceny są na tyle niskie, że nie ma się co zastanawiać tylko wrzucać na siebie kąpielówki! Z ich czystością bywa różnie, jednak dla kogoś, kto przemierza Pamir i od kilku dni się nie mył, nie powinno to robić wrażenia. Woda jest gorąca, jest to świetna okazja do zrelaksowania się i odpoczęcia od wiecznie hulającego, chłodnego pamirskiego wiatru. Poniżej wypiszę kilka bani, które mieliśmy okazję wizytować, jak i te, o których dowiedzieliśmy się od innych podróżnych. Jedziemy od strony Kalaikhum.

Pierwsze źródła są w miejscowości Rogh. Niestety trzeba trochę odbić z głównej drogi w stronę Vanj. Po około 8 kilometrach są źródła – o tutaj mniej więcej. Rogh niestety nie ma na mapie google. Następne źródła (tutaj bardziej miejskie łaźnie, ale mniej więcej jest to to samo) są w Chorogu.

Odbijamy w trasę 2 (fioletową). Następny przystanek na kąpiel jest już  w Garm-Chashma. Podobno warto, bo są to jedne z efektowniejszych źródeł termalnych w Tadżykistanie. Białe nacieki, kaskadowo ściekająca woda itd.  Miejsce bardzo znane, są nawet znaki. Trzeba jednak odbić z głównej drogi 10 kilometrów. Następna bania będzie dopiero po 40-50 kilometrach  w miejscowści Avj, parę kilometrów za Barshor. Obu wsi znowu próżno szukać na mapie googla.

Dalej jakieś 50 kilometrów za Iszkaszimem mamy urodzaj bani! Są aż cztery obok siebie. Jedna w Navobod,  w Ptup, za kilka kilometrów w Shirgin i kawałek za Yamchun. Ostatnia jest najciekawsza i najładniejsza z tych wszystkich. Pytajcie o banie „bibi fatima”, albo szukajcie znaku po drodze.

 Jeśli ktoś będzie chciał jechać drogą 1 (czerwoną), to jedyna bania, o której mi wiadomo znajduje się w Jelondi – dokładnie w tym miejscu, 135 km od Chorogu.

Dalej już dojeżdżamy do Murgabu. Tam też jest kilka łaźni. Niedrogo, można się umyć w gorącej wodzie.

Muzea w Pamirze.

Tak wiem. Zawsze stronię od muzeów, jednak te pamirskie mają w sobie coś niesamowitego. Eksponaty zawsze są te same – instrumenty, dokumenty, stare naczynia,  tradycyjne ubrania. Panuje w tych miejscach jednak niesamowity klimat. Muzea te są bardzo rzadko odwiedzane. W Namangut byliśmy  zaledwie czterdziestymi gośćmi w roku. Gospodarz pełen zaangażowania oprowadzał nas po pamirskim domu, wszystko pokazywał, wszystko wyjaśniał. Prędko kazał wkładać na siebie tradycyjne, pamirskie odzienie na zimę i fotografować się z Alim. Więcej z muzeum będzie w osobnym wpisie o domach pamirskich.

Jezioro Sareskie i Zorkul.

Dwa niesamowite miejsca. Osobiście nie byliśmy, gdyż nie mieliśmy pozwolenia i wystarczająco czasu, żeby zboczyć z głównej drogi. Zwłaszcza do jeziora Sareskiego (Sarez), znajdującego się dość daleko od głównej drogi.

Sarez ma niesamowitą historię powstania. Nieco ponad 100 lat temu miało miejsce wielkie trzęsienie ziemi w Pamirze. Osunęła się cała góra, grzebiąc żywcem wszystkich mieszkańców niewielkiej wsi Usoj. Na drodze rzeki Murgab stanęła zapora wysoka na 800 metrów i długa na 8 kilometrów. Ponad 6 miliardów ton materiału skalnego! Powstało jedno z najgłębszych jezior świata (505 metrów).  Jest ono jednak bardzo niestabilne i każde kolejne, nawet niespecjalnie silne trzęsienie ziemi może spowodować, że tama runie uwalniając ogromną ilość wody (16 tysięcy kilometrów sześciennych). Jezioro poważnie zagraża setkom tysięcy ludzi! Jeśli doszłoby do takiej katastrofy wszystkie leżące poniżej jeziora wsie i miasta zniknęłyby z powierzchni ziemi.

Aby wjechać na teren jeziora Sareskiego potrzebne jest specjalne pozwolenie, które dostać można w Ministerstwie zajmującym się sprawami kryzysowymi. Jest ono bardzo trudne do wyrobienia, a chętnym proponuję kontaktować się z Sarez Travel zajmującym się organizowaniem wyjazdów w okolice jeziora.

Co do Jeziora Zorkul sprawa ma się prościej. Znajduje się ono bliżej głównej drogi, zaraz niedaleko przełęczy Kargusz. Podczas wyrabiania pozwolenia na wjazd do GBAO wystarczy poprosić o specjalny świstek na Zorkul i powinno się udać. Można też wyrabiać pozwolenie w Murgabie z tego co mi wiadomo.

Targ w Iszkaszim.

Iszkaszim to najbardziej na południe położone miasto w Tadżykistanie. Znane jest z przejścia granicznego z Afganistanem i organizowanego raz w tygodniu w soboty targu. Targ ten powstał na ziemi niczyjej, aby umożliwić wymianę towarów pomiędzy ludźmi mieszkającymi po obu stronach rzeki Pandż. Często jest też jedyną okazją do spotkania się rodzin, które zostały na początku XIX wieku rozdzielone przez politykę wielkich mocarstw – Rosji i Wielkiej Brytani. O korytarzu Wachańskim napiszę też kiedyś osobny wpis. Tymczasem kilka zdjęć z targu  w Iszkaszim. Zdjęcia autorstwa kolegi Mikołaja Mizera.

To tyle praktycznych informacji. Powstał jeden z dłuższych wpisów w historii bloga i przez wzgląd na jego specyfikę i wąskie grono zainteresowanych, pewnie nie wszyscy tutaj dotarli. Finalne 2600 słów – po przeliczeniu 10 stron książkowych. Mam nadzieję, że sporo ludzi skorzysta z tego wpisu, a jeśli nasuwają się jakieś pytania, czegoś nie napisałem, zbyt mało rozwinąłem – pytajcie w komentarzach poniżej. No i jedźcie w Pamir!